Stolpersteine in Berlijn en Woltersdorf – Joodse geschiedenis

Al sinds tientallen jaren plaatst kunstenaar Gunter Demnig zogenaamde Stolpersteine voor huizen in heel Europa. Het zijn huizen waar mensen woonden die door de nazi`s vervolgd werden, die in de Tweede Wereldoorlog werden gedeporteerd. Afgelopen zomer was Demnig in mijn woonplaats Woltersdorf, net ten oosten van Berlijn, op bezoek.

Vier Stolpersteine voor de ingang van de Hackese Höfe in de wijk Mitte in Berlijn

Stolperstein, ooit wel eens van gehoord? Vertaald betekent dit Duitse woord Struikelsteen. Een mooie naam, vind ik. Waarom gaat het bij de Stolpersteine?

Zes miljoen vermoorde Joden – een anoniem getal

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden meer dan zes miljoen Joden door de nazi`s vermoord. Daarnaast stierven honderdduizenden Roma en Sinti, homoseksuelen, Jehoca-getuigen en andere mensen die de nazi`s niet bevielen.

Aan deze massamoord wordt in Berlijn onder andere met het holocaust-monument en op andere herdenkingsplaatsen herinnerd. Voor de kunstenaar Gunter Demnig, geboren in Berlijn maar al sinds lange tijd woonachtig in Keulen, is dit echter niet genoeg. Demnig ontdekte ruim twintig jaar geleden dat in het huis waarin hij woonde, in Keulen, tot in de Tweede Wereldoorlog Joden hadden gewoond. De bewoners van het huis werden gedeporteerd en kwamen in de gaskamers in Oost-Europa om het leven.

„Heel dubbel“, dacht Demnig. „Aan de ene kant zijn zes milljoen vermoorde Joden een heel indrukwekkend aantal. Aan de andere kant is het ook een heel anoniem getal. De slachtoffers hebben geen gezicht. Laat ik daar iets aan veranderen.“ Zo gezegd, zo gedaan. Demnig rechercheerde de geschiedenis van zijn huis. Hij ontdekte welke Joden er vroeger hadden gewoond, wat voor mensen dit waren, waar ze hadden gewerkt en hoe ze hadden gekeefd. Demnig zocht ook uit waar de Joden naartoe werden gedeporteerd en hoe ze aan hun einde kwamen. Vervolgens graveerde hij deze gegevens in een messing plaatje van 10 x 10 centimeter, dat hij bovenop een betonnen paaltje bevestigde. Daarna sloeg hij het paaltje in het trottoir, voor zijn huis.

Tienduizenen Stolpersteine geplaatst

Vervolgens gebeurde dat, wat je misschien wel kunt verwachten in Duitsland: De Bureaucratie kwam in beweging. Een herinnereringsplaatje, hoe goed bedoeld dan ook, zo maar in het trottoir slaan, zonder toestemming? Dat ging de ambtenarij te ver. Demnig kwam het echter goed uit. Hij bereikte namelijk zijn doel: aandacht voor de vermoorde Joden.

Om een lang verhaal kort te maken: inmiddels is het project `Stolpersteine` van Demnig een enorm succes. Meer dan 40.000 Stolpersteine heeft Demnig inmiddels in de grond geslagen. De plaatjes zijn grotendeels in Duitsland te vinden, maar niet alleen bij onze Oosterburen. Het project heeft zich inmiddels over meer dan twintig Europese landen verspreid. Ook in Nederland zijn struikelsteentjes te vinden, onder andere in Amersfoort, Den Bosch en Oss. In januari 2017 is Demnig opnieuw in Nederland op pad.

Overal in Berlijn te vinden

Berlijn-bezoekers zien de Stolpersteine in de buurt van Checkpoint Charlie op de Friedrichstrasse en aan de verschillende ingangen van de Hackesche Höfe. Ook in de Simon-Dach-Straße in Friedrichshain zijn ze te vinden. Meestal raad ik Berlijn-bezoekers aan om goed om zich heen te kijken. In het geval van de Stolpersteine is het dus ook zinvol om af en toe naar beneden te kijken!  

Het project is waarschijnlijk zo succesvol, omdat het nog altijd –bewust!-  een wat amateuristisch gehalte heeft. Dat is juist wat Demnig wil. Waarschijnlijk zou het het eenvoudigst zijn om in elke Duitse stad een ambtenaar de geschiedenis van de Joden in die plaats te laten uitzoeken om vervolgens een serie struikelsteentjes in opdracht te geven. Demnig wil echter juist niet dat het geheel geinstitutionalisserd wordt. De kracht van zijn project ligt in het vrijwillige, het steeds weer opnieuw ontdekken wat er tijdens de nazi-tijd gebeurd is. Dat ontdekken van de duistere lokale geschiedenis kan bijvoorbeeld heel goed gedaan worden door scholieren. Plaatselijke organisaties financieren de Stolpersteine, die 120 Euro per stuk kosten.

Stolpersteine als schoolproject

In Woltersdorf, een mooi plaatsje aan de oostkant van Berlijn waar ik woon, voerde de plaatselijke school afgelopen zomer een project uit rondom de Joodse geschiedenis in ons dorp. Inmiddels werden voor de vierde keer enkele Stolpersteine in Woltersdorf geplaatst. Als het even kan, komt Gunter Demnig nog altijd persoonlijk naar de plaatsing van de steentjes.

Zo ook dit keer in Woltersdorf. Op een mooie, zomerse zaterdagmiddag aan het eind van september verschijnt het bestelbusje van de kunstenaar met grote hoed in de Friedenstraße in Woltersdorf, een straat met statige panden, waar een eeuw geleden veel Berlijners hun zomerdagen doorbrachten. Een groep scholieren en andere geinteresseerden uit Woltersdorf staat al op hem te wachten.

„Ik wens dat zoiets nooit weer zal gebeuren“

Met geoefende hand spit Demnig een stuk aarde uit de grond en maakt hij met droogmortel een voetbedje voor zijn struikelsteen. Vervolgens luistert hij aandachtig naar de presentaties van de scholieren, die zich met de Joodse geschiedenis van ons dorp hebben beziggehouden. Aan het eind van de presentatie komen de scholieren één voor één naar voren, om een wens uit te spreken. „Ik wens, dat zoiets nooit weer zal gebeuren“, is de meest gehoorde hoop van de kinderen.

Het wordt tijd voor Gunter Demnig om zijn struikelsteen te plaatsen. Dit keer wordt XX herinnerd, die in 1870 in Berlijn geboren werd. Uiteindelijk werd hij naar Theresienstadt gedeporteerd, waarna er nooit meer iets van hem is vernomen.

Nog vele stenen te gaan

`Stolpersteine` is een mooi, kleinschalig en daardoor heel sterk initiatief dat ontroert. Ik weet zeker dat de scholieren deze middag niet zullen vergeten.

Voor Gunter Demnig wordt het tijd om weer in zijn bestelbusje te stappen. Sinds enkele jaren trekt hij van hotel naar hotel door Europa. Er zijn nog veel stenen, die geplaatst meten worden.

Voor meer info:

www.stolpersteine.eu

www.stolpersteine-berlin.de